Zostańmy jeszcze na chwilę przy
temacie poważnego traktowania komiksu przez świat, a także tematu będącego jego
lustrzanym odbiciem, czyli poważnego traktowania przez komiks świata. Niech materiałem
do analizy będzie dziś Maus Arta
Spiegelmana – dzieło tak wychwalane
i utytułowane, że ciężko o nim napisać coś nowego, ale może i z tego powodu
zasługujące na to, żeby być wciąż opisywane i dyskutowane od nowa. Z Mausem zetknąłem się pierwszy raz pod
koniec gimnazjum, kiedy prezentowałem przed nauczycielem polskiego jakąś
końcową pracę na temat komiksu. Merytorycznie byłem nieźle przygotowany,
nauczyciel zadał jednak pytanie, którym zaskoczył mnie od innej strony: czy to
MORALNE zrobić komiks, w którym Niemców przedstawia się jako koty, Żydów jako
myszy, a Polaków jako świnie (POLAKÓW jako ŚWINIE)? Nie wydaje mi się, żebym
odpowiedział wtedy coś mądrego, ale po prawie dziesięciu latach w końcu dopada
mnie l'esprit de l'escalier.
Theodor Adorno
twierdził, że „napisać po Auschwitz choć jeszcze jeden wiersz to barbarzyństwo”.
Spiegelman narysował więc komiks. Opowieść składa się z dwóch wątków:
retrospekcyjnego – przedstawiającego losy Władysława Spiegelmana, polskiego
Żyda, ojca autora, od wybuchu wojny do uwolnienia z obozu, i współczesnego –
opisującego powstawanie komiksu, rozmowy artysty z ojcem i życie codzienne
Żydów, którzy po wojnie odnaleźli się w Ameryce. Co Spiegelman osiągnął,
przedstawiając te historie w formie komiksowej? Wydaje się, że po pierwsze coś,
co Scott McCloud nazwał „wzmocnieniem przez uproszczenie”. Po drugie – większe
zaangażowanie czytelnika (w swojej książce Understanding
Comics McCloud przekonuje, że łatwiej nam się identyfikować z kimś lub
czymś, kiedy jest to przedstawione w uproszczonej formie, ponieważ nasz umysł
sam funkcjonuje, używając modeli, a nie realistycznych obrazów rzeczywistości).
Myślę też, że komiks jest odpowiednią formą, by przedstawić dwa różne, ale
powiązane ze sobą wątki. Tylko on pozwala
bowiem na fizyczne zestawienie dwóch różnych obrazów w sposób sugerujący
umysłowi czytelnika obecność jakiegoś łączącego elementu i z natury
angażującego go w poszukiwanie tego łącznika. Ale czy to wystarczające usprawiedliwienie
dla rzekomo kontrowersyjnej formy komiksowej?
 |
Zdjęcie makiety lubelskiej ulicy z Muzeum Diaspory
Żydowskiej w Tel Awiwie. fot. autor |
Spiegelman
idzie dalej i decyduje się na zabieg znany z bajek i antyutopii i rysuje swoje
postaci jako zwierzęta (a właściwie jako ludzi z głowami zwierząt). Jeśli
chodzi o walory estetyczne uważam, że od czasów starożytnego Egiptu takie
połączenie wygląda niezmiennie świetnie. Jestem też zdania, że podzielenie
ludzi na odrębne gatunki było pomocne w opisaniu stanu ówczesnych społeczeństw,
które nagle rozpadły się na wrogie lub niechętne sobie grupy; przynależność
rasowa stała się kryterium porządkującym rzeczywistość. Co do wyboru konkretnych
gatunków dla poszczególnych narodowości, to niemal pewne było, że ktoś poczuje
się urażony. Polakom trafiły się świnie. Czy jednak rzeczywiście jest to
obraźliwy wybór? Niemcy zostali przedstawieni jako koty, bo to pozwala zbudować grozę polowania, sugeruje jego
nieuchronność i powszechność. Poza tym naziści byli źli, ale przecież dobrze
się ubierali, kocia elegancja wydaje się tu na miejscu. Rysując Żydów jako
myszy, Spiegalman dopełnia swój dychotomiczny zamysł. Łatwo angażuje czytelnika
po stronie słabszych, ale jednocześnie jakby skreśla możliwość oporu. Poza tym
myszy są przecież pospolitymi, szybko rozmnażającymi się szkodnikami, które w
wielu osobach wzbudzają jeśli nie lęk, to odrazę. Zaraz, zaraz, ale czy nie tak
postrzegano Żydów w Europie w pierwszej połowie XX wieku?
W końcu świnia
– jedno z najważniejszych zwierząt hodowanych przez człowieka, bez którego nie
sposób sobie wyobrazić gospodarstwa. Polski zaś nie sposób wyobrazić sobie bez
wsi i pól, bo Polacy od początku byli narodem rolniczym. Poza tym świnia to
zwierzę inteligentne, choć może nieszczególnie ładne. Polacy i Polki, pomimo że
fizycznie ładni (jeśli można sobie w ogóle pozwalać
na takie uwagi), to w ogólnym sposobie bycia, codziennej kulturze, ubiorze i
manierach nie są przecież szczególnie wyrafinowani. Wreszcie, przedstawiając
Polaków jako świnie, jedno z ważniejszych zwierząt w gospodarstwie, Spiegelman
mocno zaznaczył naszą obecność na mapie Europy. Czy nie tego się dzisiaj
domagamy od zachodnich twórców? Oczywiście, chętniej byśmy widzieli siebie jako
orły, ale gdyby każdy kraj przedstawiono za pomocą jego zwierzęcia herbowego,
to Europy nie zamieszkiwałby nikt poza orłami i lwami.
 |
Pierwsza strona okładki syjonistycznego pisma wydawanego
w 1943 roku w Warszawie, na tej stronie donosi się o śmierci
kolejnych Żydów w walkach. Muzeum Diaspory Żydowskie
w Tel Awiwie. fot. autor |
Osobiście nie
żywię więc urazy wobec Spiegelmana, tym bardziej, że opowiadając historię ojca
i swoją własną, jest bezlitosny także, a może przede wszystkim, dla Żydów.
Interesowność, załatwiactwo, skłócenie, nerwice i inne mało przyjemne,
przyziemne sprawy przedstawione są bez ogródek, ale i bez pastwienia się; po
prostu ze szczerością, której na co dzień nie dopuszcza zajęty budowaniem mitów
„przemysł holocaustu”. To zjawisko o tyle niebezpieczne, że umieszcza
nazistowskie ludobójstwo w sferze legend – może i smutnych, ale przecież nas
nie dotyczących. Komiks Spiegelmana przypomina, że holocaust wydarzył się w
świecie, w którym ludzie uprawiają seks, załatwiają sprawy za pomocą łapówek i
kłócą się przy stole. Oczywiście, niektórym takie sprowadzenie holocaustu na
ziemię może się nie podobać, ale jeżeli mamy skutecznie zapobiec powtórce z
historii, to chyba nie powinniśmy się oszukiwać co do natury tych wydarzeń. Nie
zostały one na ludzkość zesłane przez złośliwe kosmiczne bóstwo; to piekło
zgotowaliśmy sobie sami, a narzędziami były także biurokracja, konformizm,
pilnowanie własnego nosa i liczenie na to, że wszystko da się przeczekać.
I może nie
wdawajmy się póki co w postmodernistyczne dyskusje o historii jako narracji i
nie przypominajmy jak bardzo nie można ufać żadnemu narratorowi w kwestii
prawdy. Maus to naprawdę komiks
wybitny i niech to mało odkrywcze stwierdzenie posłuży jeszcze dziś za
konkluzję.
autor: Stanisław Butowski
